Chính và tà của báo chí thời… đệ ngũ quyền

VNTB- Chính và tà của báo chí thời… đệ ngũ quyền
Reply
Chính và tà của báo chí thời… đệ ngũ quyền, news, opposite, Thảo Vy, VNTB
10.1.17
Thảo Vy


(VNTB) - Báo chí ‘phò chính, trừ tà’ chứ không phải ‘đánh đấm’, như lời kêu gọi của ông Võ Văn Thưởng, cho thấy dường như ông trưởng ban tuyên giáo đang là cái loa của ai đó trong câu chuyện đâu là ‘chính’, đâu là ‘tà’.




Ông Donald Trump là ‘chính’ hay ‘tà’?
Đệ ngũ quyền được cho là những phương tiện truyền thông mới qua Internet như blog, mạng xã hội như Facebook, Twitter, Youtube, G+... Lợi điểm của nó, thứ nhất, là không bị giới hạn về không gian (tính toàn cầu, có thể đọc được ở mọi nơi) và thời gian (cả bài vở rất cũ cũng dễ tìm ra để đọc).
Thứ hai, một cá nhân nào đó cũng có thể tham gia, lập một trang mạng hoặc blog, hoặc trang Facebook, tài khoản Twitter. Do mang tính cá nhân, các trang mạng hoặc blog có thể có thông tin chưa được kiểm tra đầy đủ hay một số ý tưởng hay cách diễn đạt chưa được biên tập kỹ lưỡng. Nhưng bù lại, chúng được tự do và độc lập, không bị áp lực của cả chính trị lẫn kinh tế. Chức năng chính của đệ ngũ quyền, trước hết, là kiểm soát và bổ sung cho đệ tứ quyền. Nó lên tiếng ở những nơi đệ tứ quyền im lặng. Nó cải chính những sai sót mà đệ tứ quyền vấp phải.
Ở Việt Nam không có tam quyền phân lập, nên cũng không có đệ tứ quyền lẫn đệ ngũ quyền.
Tuy nhiên quyền lực thứ năm này hiện diện bởi lẽ tất nhiên. Đa phần độc giả Việt Nam hiện tại ít khi vào trang chủ của một tờ báo rồi lựa chọn bài muốn đọc. Thay vào đó, độc giả tiếp cận thông tin qua những bài báo riêng lẻ xuất hiện trên News Feed của Facebook. Và, tần suất xuất hiện trên News Feed của một bài báo nào đó phụ thuộc hoàn toàn vào thuật toán của Facebook.
Đồng nghĩa, báo chí hiện đại buộc bị đẩy vào thế phải cộng sinh với Facebook nói riêng và các trang mạng xã hội nói chung để tồn tại. Và người làm báo cũng vậy, họ không thể “nói không” với mạng xã hội như ngày trào lưu này mới hình thành.
Hiện tại, ở Việt Nam, không ít bài viết công phu trên báo đã tác động ngược trở lại mạng xã hội để trở thành “hot trend” (xu hướng đọc). Nhưng, trường hợp này không phải quá phổ biến.
Ở thời kỳ dư luận nhanh nóng, nhanh nguội này, các loạt bài điều tra công phu đang bị sức ép rất lớn bởi những sự kiện tưởng chừng lãng xẹt. Hoặc giả trong một sự kiện lớn, điều được dư luận quan tâm không phải chủ thể của sự kiện mà bởi những vấn đề bên lề.
Đơn cử là chuyến thăm của tổng thống Obama tới Việt Nam tháng 5/2016 (một sự kiện được coi là “sôi nổi nhất” trên mạng xã hội từ đầu năm 2016). Theo thống kê của BuzzMetrics, các chủ đề thảo luận nổi bật trên mạng xã hội về chuyến thăm của ông Obama là: Cuộc sống cá nhân của ông Obama (từ tình cảm vợ chồng ông chủ nhà trắng, tới các dạy con, quá khứ của ông Obama); ông Obama ăn bún chả; thực đơn chiêu đãi ông Obama; ông Obama thăm chùa Ngọc Hoàng; cô gái tặng hoa ông Obama...
Các vấn đề chính sách, ngoại giao, hợp tác giáo dục... trong chuyến thăm của ông Obama không vào "hot trend". Đồng nghĩa, thuật toán của Facebook cũng góp phần điều hướng thông tin khiến những người làm báo “nhạy cảm với thị trường” buộc lòng phải sản xuất nhiều hơn những thông tin bên lề để đáp ứng nhu cầu độc giả.
Và khi phải dành quỹ thời gian, nhân lực sang các vấn đề “bếp núc” của chuyến thăm, những người làm báo cũng buộc lòng phải tiết chế bớt các thông tin chính sách đang bị độc giả thờ ơ. Vòng tròn luẩn quẩn đã biến cái bên lề thành vấn đề chính, vấn đề chính thành điều bên lề.
Và cứ thế, báo chí đang nhượng dần quyền định hướng dư luận vào “tay” Facebook. Và cứ thế, những người làm báo mỗi lúc một lệ thuộc vào nhu cầu của “cộng đồng mạng”. Nhưng nhìn ở góc độ tích cực thì họ đang làm ra những sản phẩm phục vụ thị trường thông tin. Họ phải sản xuất dựa trên nguyên tắc kinh doanh cơ bản: bán cái người ta cần chứ không chỉ bán cái mình có…
Có điều, sản phẩm đặc biệt này (thông tin) cần rất nhiều sự tinh tế của người sản xuất. Bởi trong lĩnh vực thông tin, “sản phẩm chứa độc tố” với sản phẩm đáp ứng thị hiếu đôi khi chỉ cách nhau lằn ranh rất mỏng, của sự nhạy cảm. Hàng loạt tin tức về tổng thống đắc cử Donald Trump là một ví dụ cho chuyện ‘chính – tà’ trong chiêu trò truyền thông.


Ngoại giao thời đệ ngũ quyền
Sở dĩ nói ông Võ Văn Thưởng là cái loa phát ngôn cho ai đó trong chuyện yêu cầu báo chí phải ‘phò chính, trừ tà’, vì thể loại báo chí mà ông trưởng ban tuyên giáo cho rằng là ‘không chính thống’, là ‘tự diễn biến – tự chuyển hóa’, thực ra đang là một kênh mà không chỉ mỗi đảng của ông Thưởng lo sợ, mà ông bạn 16 vàng – 4 tốt cũng đang rất e ngại.
South China Morning Post ngày 4/1/2017 đưa tin, truyền thông nhà nước Trung Quốc đã chỉ trích Tổng thống đắc cử Hoa Kỳ Donald Trump vì “đối ngoại qua Twitter”. Bài xã luận được Tân Hoa Xã đặt tít: “Nghiện 'ngoại giao Twitter' là không khôn ngoan”. [http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2059200/chinas-state-media-slams-trump-conducting-twitter]
Phản ứng của Bắc Kinh cũng dễ hiểu, vì đối phương thích giao thiệp bí mật, thì ông Donald Trump công khai, đối phương thích “chính trị truyền thống” thì ông Donald Trump dùng “chính trị phi truyền thống”. Ở đây, ‘chính – tà’ theo cách hiểu của ông Võ Văn Thưởng về truyền thông, cho thấy dường như ông khá nghèo nàn trong tiếp cận những giải pháp cho câu chuyện ‘chính – tà’ mà ông đã đặt ra cho báo chí Việt Nam.
Theo NBC News ngày 1/1/2017, ông Sean Spicer, thư ký báo chí của Tổng thống đắc cử Donald Trump, đã khẳng định thông tin trên với ABC News, nói thêm rằng sau khi ông Trump vào Nhà Trắng, ông sẽ loan báo các chính sách và thông tin quan trọng trên Twitter, nơi mỗi cú tweet chỉ giới hạn trong 140 ký tự, bất kể bạn là Tổng thống Mỹ hay bác công nhân.
Tuyên bố của ông Spicer được đưa ra không lâu sau khi Tổng thống đắc cử Trump lên “diễn đàn 140 ký tự” kêu gọi nước Mỹ cần trang bị thêm vũ khí hạt nhân, làm kinh ngạc các chuyên gia trong lĩnh vực này. Được biết trong lần gần đây nhất công bố về chính sách hạt nhân, nước Mỹ mất 1 năm để xem xét.
Trước đó, trong suốt chiến dịch tranh cử tổng thống của mình, ông Trump đã sử dụng Twitter ồ ạt và ầm ĩ, từ công bố chính sách đến đả kích đối thủ. Sau khi đắc cử, ông bảo sẽ giảm bớt tần suất sử dụng Twitter, nhưng ông đã đổi ý. Ông Spicer tuyên bố ngày 1-1 rằng ông Trump không cần đến báo chí chính thống để đối thoại với người dân, vì trên mạng xã hội ông có đến hơn 45 triệu người theo dõi và ông có thể tương tác trực tiếp với họ.
Quả thật, trong suốt năm 2016 vừa qua, ông Trump đã gây bão trên Twitter bằng vô vàn cú Tweet “đầy màu sắc” và nhận được các phản hồi cũng “đầy màu sắc”. Hãy xem lại các cú Tweet đình đám của ông, cách ông sử dụng Twitter để phần nào đoán biết ông chủ Nhà Trắng tương lai sẽ điều hành nước Mỹ ra sao.


Những thông tin… tưởng như đúng
Về lý thuyết, niềm tin vào cái đúng, cái đẹp là điều nhà báo không thể đánh mất, dù sản xuất thông tin trên bất cứ nền tảng nào.
Báo The New York Times dẫn kết quả khảo sát của Pew Research Center (Mỹ) cho biết có 30% số người trưởng thành ở Mỹ tiếp nhận tin tức qua Facebook, còn số liệu của SimpleReach - một công ty nghiên cứu khác, cho biết với 1,3 tỉ người dùng, Facebook là nguồn dẫn khoảng 20% số người đọc đến trang tin tức của các tờ báo và tạp chí, còn nếu tính số người đọc báo bằng thiết bị di động thì tỷ lệ này còn cao hơn nhiều và đang tiếp tục tăng mạnh.
Từ báo in đến Facebook, cách đọc báo đang thay đổi. Người dùng Facebook không chỉ nhận tin tức một cách thụ động từ bạn bè, mà còn chủ động chia sẻ với cộng đồng những tin tức mà họ cho là thú vị, từ một bài viết về một cách chữa bệnh, chăm sóc trẻ em hay tin tức về những biến cố lớn trong dòng thời sự. Ngoài ra, Facebook còn “lựa chọn” giúp cho người đọc những tin tức mà có thể họ quan tâm dựa trên lịch sử đọc và “like” của người đó.
Trước Facebook, nhiều dịch vụ tin tức trực tuyến khác như Google News cũng giúp người đọc chọn tin tức theo sở thích và mối quan tâm cá nhân, nhưng phải đến Facebook thì tính tương tác trong tiếp nhận và chia sẻ tin tức trong cộng đồng mới được hiện thực hóa một cách trọn vẹn và hấp dẫn.
“Facebook đang ở trên tuyến đầu của một sự thay đổi có tính nền tảng về cách mà con người tiếp cận báo chí. Giờ đây phần lớn độc giả đến với báo chí không phải qua bản in của các báo và tạp chí hoặc qua trang chủ của báo điện tử mà qua mạng xã hội và dịch vụ tìm kiếm vận hành nhờ các thuật toán - những công thức toán học có thể dự báo người đọc muốn đọc cái gì”, tờ The New York Times nhận định.
Và trong số vô vàn kênh phát hành kiểu Facebook, dễ hiểu khi tam sao thất bổn đã khiến có rất nhiều thông tin… tưởng như đúng; và lẽ dĩ nhiên các thông tin kiểu này không liên quan cách hiểu ‘chính – tà’ của trưởng ban tuyên giáo Võ Văn Thưởng.
Trong những chủ đề tin giả được chia sẻ ồ ạt trên Facebook, nhiều nhất là các tin theo hướng “ủng hộ ông Trump, bôi nhọ bà Clinton”. Theo Buzzfeed, bốn tin tức giả mạo được lan truyền nhiều nhất là Giáo hoàng Francis ủng hộ Donald Trump, Hillary Clinton bán vũ khí cho IS, Hillary Clinton bị loại khỏi các chức vụ chính phủ liên bang, Giám đốc FBI nhận hối lộ hàng triệu USD từ Quỹ Clinton với lượt tương tác lên đến hơn hai triệu. Tờ Wired nhận định những tin tức này được chia sẻ rộng rãi trên mạng xã hội với hàng triệu người đã đọc và chắc chắn sẽ có nhiều người tin đó là sự thật.
Mới đây, Washington Post đăng tải bài viết về Paul Horner, 38 tuổi, một người chuyên tạo tin giả và lan truyền chúng trên Facebook. Horner là tác giả của trang web abcnews.com.co (nhái theo trangabcnews.go.com). Đây là trang web có các bản tin sai sự thật như Người Amish tại Mỹ cam kết bỏ phiếu cho Trump, hoặc Tổng thống Obama ký sắc lệnh cấm hát quốc ca tại các sự kiện thể thao toàn quốc được chia sẻ nhiều trên Facebook. Theo tờ The Hill, hồi tháng 3, Eric Trump - con trai ông Trump và quản lý chiến dịch cũ của ông là Corey Lewandowski thậm chí còn chia sẻ đường dẫn về bản tin giả lên Twitter.
Google cũng đang gặp phải vấn đề tương tự, theo Washington Post. Vào sáng 14-11-2016, khi tra từ khóa “final election numbers” trên trang tìm kiếm, kết quả đầu tiên cho thấy ông Trump chiến thắng cả về số phiếu phổ thông và phiếu đại cử tri, nhưng thực tế bà Clinton mới là người thắng phiếu phổ thông.
Không có tờ báo nào ở Mỹ bị xử phạt về chuyện đưa tin kiểu tưởng như thiệt này. Và chính báo chí Mỹ đã mở cuộc chiến chống tin giả.
Hiện nay tại Mỹ đã xuất hiện nhiều dự án chuyên kiểm chứng độ xác tín của các thông tin mới xuất hiện và lan truyền trên mạng xã hội. Hai tờ The Washington Post và The New York Times thường có các bài viết kiểm tra độ đúng sai trong lời nói của các ứng cử viên kỳ bầu cử tổng thống vừa qua.
Trang mạng Snopes được lập ra để chuyên kiểm chứng các lời đồn đoán đang lan truyền. Các trang như Politifact và FactCheck.org tiếp nhận và phanh phui những thông tin nào là giả mạo. Trong suốt ngày bầu cử toàn quốc vừa qua tại Mỹ, nhà báo Craig Silverman của trang Buzzfeed đã liên tục truy tìm và phanh phui những bài viết chứa thông tin sai lệch xuất hiện và được lan truyền trên mạng. Tờ The Washington Post cũng từng xây dựng một chuyên mục hằng tuần mang tên “Những gì trên Internet tuần qua là giả?” để cung cấp thông tin cho bạn đọc về những thông tin lừa đảo “dễ tin” nhất trong tuần.
Dẫu thế, với biển thông tin tràn ngập trên mạng xã hội, người đọc vẫn sẽ có xu hướng đọc và tin vào những gì mà họ muốn tin tưởng. Tờ Politico cho rằng trách nhiệm lớn nhất trong cuộc chiến chống lại những tin tức sai lệch, sẽ luôn thuộc về phía người đọc và sự tỉnh táo của họ.

Riêng ở Việt Nam, từ tháng 4-1975 đến nay vẫn chưa có nền báo chí độc lập. Báo chí vẫn là cánh tay nối dài của đảng cầm quyền nên người dân luôn nghi ngờ các tin tức kiểu ‘tô hồng chính sách’. Không quá lời khi nói rằng Việt Nam tuy chưa có đệ tứ quyền, nhưng đệ ngũ quyền thì đang phát triển rất mạnh…